Hệ thần kinh thực vật-Đại cương và phân loại

A. Đại cương

    - Hệ thần kinh thực vật (còn gọi là hệ thần kinh tự động) chuyên điều khiển các hoạt động ngoài ý muốn, có vai trò điều hoà chức phận của nhiều cơ quan, hệ thống, để cho giới hạn sống của cơ thể giữ được sự ổn định trong môi trường sống luôn luôn thay đổi.

    - Hệ thần kinh thực vật hình thành từ những trung tâm trong não và tuỷ sống, từ đó xuất phát những sợi thần kinh tới các tạng, mạch máu và cơ nhẵn. Trước khi tới cơ quan thu nhận, các sợi này đều dừng ở một sinap tại hạch. Vì vậy, có sợi trước hạch (tiền hạch) và sợi sau hạch (hậu hạch). Khác với những bộ phận do hệ thần kinh trung ương điều khiển, các cơ quan do hệ thần kinh thực vật chi phối vẫn có thể hoạt động tự động khi cắt các sợi thần kinh đến chúng.

    - Hệ thần kinh thực vật được chia thành 2 hệ là Hệ giao cảm và Hệ phó giao cảm.

B. Giải phẫu của hệ thần kinh thực vật

I. Chức phận sinh lý của hệ thần kinh thực vật

1.  Chức phận sinh lý 

    Chức phận sinh lý của hai hệ giao cảm và phó giao cảm trên các cơ quan nói chung là đối kháng nhau trên các receptor.

    Thí dụ: Trên mắt, kích thích giao cảm làm co đồng tử, còn kích thích phó giao cảm làm giãn đồng tử. Trên tim, kích thích giao cảm làm tăng tần số, tăng biên độ co bóp, còn kích thích phó giao cảm làm giảm tần số và giảm biên độ co bóp...(tham khảo dược lý lâm sàng trang 74 và xem lại sinh lý học)

2. Sinap và chất trung gian hoá học

    - Những chất hoá học được tiết ra ở đầu mút của các dây thần kinh (trung ương và thần kinh thực vật) khi bị kích thích, làm trung gian cho sự dẫn truyền giữa các dây tiền hạch với hậu hạch hoặc giữa dây thần kinh với cơ quan  thu nhận, gọi là chất trung gian hoá học (TGHH).

    - Tín hiệu thần kinh được truyền từ nơron này sang nơron khác qua các "khớp " nơron, gọi là sinap. Tận cùng trước sinap là các cúc tận cùng trong có các bọc nhỏ chứa chất trung gian hoá học, giữa cúc tận cùng và thân của nơron sau là khe sinap rộng 200 - 300 A⁰ (angstron)

- Các chất trung gian hoá học ở hệ thần kinh thực vật gồm:

    + Chất trung gian hoá học ở hạch giao cảm, hạch phó giao cảm và hậu hạch phó giao cảm là Acetylcholin (Ach).

        + Chất trung gian hoá học ở hậu hạch giao cảm là Catecholamin (noradrenalin và adrenalin).

+ Chất trung gian hoá học được tổng hợp ngay tại tế bào thần kinh, được lưu giữ ở dạng phức hợp trong các hạt đặc biệt ở ngọn thần kinh. Dưới tác dụng của những luồng xung tác thần kinh, từ các hạt dự trữ chất trung gian hoá học được giải phóng ra dạng tự do, có hoạt tính gắn vào các receptor. Sau tác dụng chúng được thu hồi lại vào chính nơi giải phóng hoặc bị phá huỷ nhanh bởi các enzym đặc hiệu:

Acetycholin bị Cholinesterase thuỷ phân

Noradrenalin và Adrenalin bị oxy hoá và khử amin bởi COMT (cathechol - oxy - methyl - transferase) và MAO (mono - amin - oxydase).

    - Các trường hợp đặc biệt

    + Dây giao cảm tới tuỷ thượng thận không đi qua hạch. Ở tuỷ thượng thận dây này tiết ra Acetylcholin để kích thích tuyến tiết ra Adrenalin. Vì vậy, tuỷ thượng thận được coi như một hạch giao cảm khổng lồ.

    + Các dây hậu hạch giao cảm chi phối tuyến mồ hôi lẽ ra phải tiết ra Adrenalin, nhưng lại tiết ra Acetylcholin.

    + Các dây thần kinh vận động đi đến các cơ xương (thuộc thần kinh trung ương) cũng tiết ra Acetylcholin.

    + Trong não, xung tác giữa các nơron cũng nhờ Acetylcholin. Ngoài ra còn có những chất trung gian hoá học khác như Serotonin, Catecholamin, Acid gama – amino -  butyric (GABA)...

II. Phân loại theo dược lý

    - Hoạt động của hệ thần kinh là nhờ chất trung gian hoá học. Cách phân loại theo giải phẫu và chức năng sinh lý không nói được đầy đủ và chính xác tác dụng của thuốc. Vì vậy, căn cứ vào chất TGHH được tiết ra và tác dụng trên các loại R của hệ thần kinh thực vật, dược lý học phân chia hệ thần kinh thực vật thành 2 hệ:

      1. Hệ Cholinergic:

+ Hệ phản ứng với chất trung gian hoá học là Acetylcholin gọi là hệ Cholinergic, gồm hạch e, hạch e^/, hậu hạch e^/ , tấm vận động cơ vân và một số vùng trên thần kinh trung ương. 
Hệ Cholinergic được chia thành hai hệ nhỏ:

a. Hệ M

    * Hệ nhận các dây hậu hạch phó giao cảm (tim, cơ trơn và tuyến ngoại tiết), ngoài bị kích thích bởi Acetylcholin, còn bị kích thích bởi Muscarin và bị ngừng hãm bởi Atropin, nên được gọi là hệ cảm thụ với Muscarin hay hệ muscarinic (viết tắt: hệ M).

      b. Hệ N

    * Hệ nhận các dây tiền hạch giao cảm, tiền hạch phó giao cảm, ngoài bị kích thích bởi Acetylcholin, còn bị kích thích bởi Nicotin, nên được gọi là hệ cảm thụ với Nicotin hay hệ Nicotinic (viết tắt: hệ N).
         Hệ này phức tạp, gồm hạch giao cảm và hạch phó giao cảm, tuỷ thượng thận, xoang động mạch cảnh (bị ngừng hãm bởi hexametoni) và tấm vận động của cơ vân thuộc hệ thần kinh trung ương (bị ngững hãm bởi d - tubocurarin).

      Hệ Cholinergic có 2 loại receptor là M và N.

2. Hệ Adrenergic

+ Hệ phản ứng với Adrenalin gọi là hệ Adrenergic, nhận các dây hậu hạch giao cảm. 
    Hệ này có 2 loại receptor là a và b.

• Receptor a gồm a₁  và a₂

   a₁ có ở cơ trơn mạch máu, cơ trơn niệu dục, gan, cơ trơn đường tiêu hoá và tim, khi kích thích a₁ gây co mạch, tăng huyết áp, co cơ trơn niệu dục, tăng huỷ glycogen ở gan.

     a₂ có ở tế bào b đảo tuỵ, ở tiểu cầu, tận cùng thần kinh và cơ trơn mạch máu, khi kích thích a₂ làm giảm giải phóng noradrenalin từ nơron giao cảm, giảm tiết renin, gây hạ huyết áp ( a₂ có nhiều ở thần kinh trung ương).

• Receptor b gồm b₁, b₂ và b₃:

b₁ có ở tim và tế bào cận cầu thận, khi kích thích b₁ làm tăng tần số, tăng biên độ co bóp tim và tăng dẫn truyền nhĩ thất, tăng tiết renin.

b₂ có ở cơ trơn (mạch máu, khí quản, ruột), khi kich thích b₂ làm giãn cơ trơn, huỷ glycogen và tân tạo glycogen ở gan

b₃ có ở mô mỡ, khi kích thích b₃ được gây huỷ lipid ở mô mỡ

 Phân loại các thuốc tác dụng trên hệ thần kinh thực vật

    - Thuốc tác dụng trên hệ thần kinh thực vật được chia thành 2 loại sau:

            + Các thuốc tác dụng trên hệ cholinergic gồm:

Thuốc kích thích hệ M và thuốc ngừng hãm hệ M.

Thuốc kích thích hệ N và thuốc ngừng hãm hệ N.

+ Các thuốc tác dụng trên hệ adrenergic gồm:

Thuốc cường hệ adrenergic (cường a và b, cường a , cường b)

Thuốc huỷ hệ adrenergic (huỷ giao cảm và huỷ adrenalin)

    - Các thuốc kích thích có thể tác dụng theo những cơ chế:

+ Tăng tổng hợp chất TGHH.

+ Phong toả enzym phân huỷ chất TGHH.

+  Ngăn cản thu hồi chất TGHH về ngọn dây thần kinh.

+  Kích thích trực tiếp các receptor.

    - Các thuốc ức chế có thể tác dụng theo các cơ chế:

            + Ngăn cản tổng hợp chất TGHH.

            + Ngăn cản giải phóng chất TGHH.

            + Phong toả tại receptor.